نکات ایمنی در نگهداری از تجهیزات آزمایشگاهی

نگهداری اصولی از تجهیزات آزمایشگاهی یکی از مهم‌ترین وظایف در هر آزمایشگاه علمی، تحقیقاتی یا صنعتی است. رعایت نکات ایمنی نه تنها به افزایش عمر مفید تجهیزات کمک می‌کند، بلکه دقت نتایج و سلامت کارکنان را نیز تضمین می‌نماید. بسیاری از حوادث آزمایشگاهی به دلیل بی‌توجهی به اصول نگهداری و ایمنی رخ می‌دهند. بر اساس دستورالعمل‌های سازمان‌هایی مانند OSHA (اداره ایمنی و سلامت شغلی آمریکا) و WHO (سازمان جهانی بهداشت)، برنامه‌ی منظم برای بازرسی، تمیزکاری، کالیبراسیون و آموزش کارکنان از الزامات ضروری هر آزمایشگاه است. در ادامه‌ی این مطلب، با اصول و روش‌های نگهداری ایمن از تجهیزات آزمایشگاهی آشنا خواهید شد.

اهمیت نگهداری و ایمنی تجهیزات آزمایشگاهی

تجهیزات آزمایشگاهی، از وسایل ساده مانند پیپت و ترازو گرفته تا دستگاه‌های پیشرفته مانند اسپکتروفتومتر، کروماتوگراف گازی (GC) یا طیف سنج جذب اتمی (AAS)، ابزارهای کلیدی در کنترل کیفیت و انجام آزمایش‌های علمی هستند.
اگر نگهداری مناسبی از آن‌ها صورت نگیرد، می‌تواند منجر به نتایج نادرست، توقف کار، افزایش هزینه‌های تعمیر و حتی خطرات ایمنی شود.
به همین دلیل، هر آزمایشگاه باید برنامه نگهداری پیشگیرانه (Preventive Maintenance) و برنامه ایمنی دوره‌ای (Safety Audit) داشته باشد.

الزامات کلی ایمنی پیش از کار با تجهیزات آزمایشگاهی

قبل از شروع به کار با هر وسیله، رعایت نکات زیر ضروری است:

• بررسی سلامت کابل‌های برق و اتصالات دستگاه.
• اطمینان از اتصال دستگاه به ارت (Earth Ground) برای جلوگیری از برق‌گرفتگی.
• استفاده از روپوش آزمایشگاهی، دستکش مقاوم، عینک ایمنی و کفش بسته.
• مطالعه‌ی دفترچه راهنمای هر دستگاه و رعایت دقیق دستورالعمل‌های سازنده.
• عدم استفاده از دستگاه در محیط‌های مرطوب یا دارای بخارات خورنده.

تمیزکاری و ضدعفونی تجهیزات آزمایشگاهی

پاکیزگی و نظم، اساس ایمنی در هر آزمایشگاه است. آلودگی سطح دستگاه‌ها یا نفوذ مواد شیمیایی به بخش‌های حساس می‌تواند عملکرد آن‌ها را مختل کند.

روش‌های پیشنهادی تمیزکاری:

• استفاده از محلول‌های الکلی (اتانول ۷۰٪) برای سطوح عمومی.
• استفاده از مواد شوینده خنثی (pH≈7) برای تجهیزات فلزی و شیشه‌ای.
• خشک کردن کامل تجهیزات پس از تمیزکاری برای جلوگیری از زنگ‌زدگی.
• تمیز کردن روزانه ترازوها، میکروسکوپ‌ها و بنچ‌ها با دستمال‌های بدون پرز.
• عدم استفاده از شوینده‌های قوی بر روی صفحه‌نمایش‌ها یا قسمت‌های نوری دستگاه‌ها.
• پس از هر استفاده، مواد شیمیایی باقی‌مانده روی سطوح تجهیزات آزمایشگاهی باید با مواد شوینده مناسب و ایمن پاک شوند تا از خوردگی یا واکنش‌های ناخواسته جلوگیری شود.
• پسماندهای شیمیایی، بیولوژیکی یا رادیواکتیو باید طبق پروتکل‌های دفع ایمن جمع‌آوری و منتقل شوند.
• از مخلوط کردن مواد شوینده ناسازگار (مثلاً اسید و باز) در فرآیند تمیزکاری خودداری شود.

برای تجهیزات بیولوژیکی یا میکروبی، ضدعفونی منظم با هیپوکلریت سدیم (NaOCl 1%) و رعایت دستورالعمل‌های ایمنی زیستی (Biosafety Level) الزامی است.

شرایط محیطی مناسب برای نگهداری تجهیزات آزمایشگاهی

محیط فیزیکی آزمایشگاه تأثیر مستقیم بر عملکرد دستگاه‌ها دارد. رعایت استانداردهای زیر برای حفظ سلامت تجهیزات ضروری است:

تجهیزات باید بر روی سطوح صاف و بدون لرزش قرار گیرند و فاصله‌ای مناسب از دیوار برای تهویه در نظر گرفته شود.

کالیبراسیون و سرویس دوره‌ای تجهیزات

یکی از اصول بنیادین نگهداری تجهیزات آزمایشگاهی، کالیبراسیون منظم است.
مطابق استاندارد ISO/IEC 17025:2017، هر دستگاه باید طبق برنامه‌ی مدون، با استفاده از مراجع استاندارد و تحت شرایط کنترل‌شده کالیبره شود.

برنامه‌ی پیشنهادی کالیبراسیون:

• ترازوهای تحلیلی و میکروترازوها: هر ماه یک‌بار
• پیپت‌ها و بورت‌ها: هر سه ماه یک‌بار
• اسپکتروفتومترها: هر ۶ ماه
• GC و HPLC: پس از هر ۱۰۰۰ ساعت کار یا هر ۶ ماه
• دماسنج‌ها و انکوباتورها: سالانه یا در صورت تغییر محسوس در دما

کالیبراسیون باید توسط افراد آموزش‌دیده و یا شرکت‌های معتبر دارای گواهی ISO 17025 انجام شود و تمام داده‌ها مستندسازی گردند.

مستندسازی و سوابق نگهداری تجهیزات آزمایشگاهی

هر دستگاه باید دارای پرونده‌ی نگهداری باشد که در آن اطلاعات زیر ثبت شود:

• شماره مدل و سریال دستگاه
• تاریخ خرید، نصب و آموزش اپراتور
• برنامه سرویس و کالیبراسیون
• گزارش خرابی‌ها و تعمیرات انجام‌شده
• نام مسئول دستگاه و امضای تأیید سرویس

نگهداری دقیق این اطلاعات نه‌تنها برای ممیزی‌های داخلی و خارجی لازم است، بلکه در پیگیری عملکرد و عمر مفید دستگاه نیز نقش کلیدی دارد.

آموزش و صلاحیت کارکنان

کارکنان آزمایشگاه باید آموزش‌های لازم در زمینه کار با دستگاه‌ها، ایمنی شیمیایی و اقدامات اضطراری را دیده باشند.
مطابق با دستورالعمل‌های OSHA و CDC:

• قبل از کار با هر دستگاه، آموزش کامل کاربری و ایمنی باید ارائه شود.
• افراد فقط مجاز به استفاده از تجهیزاتی هستند که برای آن‌ها آموزش دیده‌اند.
• کلاس‌های بازآموزی سالانه برای مرور نکات ایمنی الزامی است.
• آموزش نحوه واکنش در شرایط اضطراری (مثل آتش‌سوزی، نشت مواد یا برق‌گرفتگی) باید جزو برنامه‌های اصلی آزمایشگاه باشد.

مدیریت خرابی‌ها و اقدامات اضطراری

در صورت بروز خرابی یا خطر، رعایت مراحل زیر ضروری است:

1. بلافاصله دستگاه را خاموش و از برق جدا کنید.
2. محدوده اطراف دستگاه را ایمن کرده و از تماس افراد غیرمسئول جلوگیری کنید.
3. مورد را در فرم گزارش خرابی ثبت و به سرپرست یا بخش فنی اطلاع دهید.
4. در صورت وجود نشتی مواد خطرناک، از هود شیمیایی و تجهیزات حفاظت فردی استفاده کنید.
5. تا زمان رفع کامل نقص، از برچسب «خارج از سرویس (Out of Service) استفاده شود.

نکات ایمنی اختصاصی برای تجهیزات پرکاربرد

اتوکلاو

• پیش از روشن کردن دستگاه از پر بودن مخزن آب اطمینان حاصل کنید.
• پس از اتمام سیکل، درب اتوکلاو را تا کاهش کامل فشار باز نکنید.
• به‌طور دوره‌ای واشر درب و شیر اطمینان بررسی شود.

هود شیمیایی

• سرعت جریان هوا باید سالانه اندازه‌گیری و تنظیم شود.
• از نگهداری وسایل غیرضروری در داخل هود خودداری کنید.
• فیلترهای کربنی و HEPA باید طبق برنامه تعویض شوند.

اسپکتروفتومتر و کروماتوگراف

• از خاموش و روشن کردن مکرر دستگاه خودداری کنید.
• در پایان روز، درپوش نوری را ببندید و منبع نور را خاموش کنید.
• گاز حامل (در دستگاه GC) باید خشک و بدون رطوبت باشد تا از آسیب به ستون جلوگیری شود.

وسایل ایمنی همراه

• کپسول آتش‌نشانی، دوش ایمنی و چشم‌شوی باید در فاصله مناسب و با دسترسی آسان نصب شده باشند.
• بررسی تاریخ انقضا و شارژ کپسول‌ها هر شش ماه یک‌بار الزامی است.

نتیجه‌گیری

رعایت نکات ایمنی در نگهداری تجهیزات آزمایشگاهی نه تنها باعث افزایش عمر مفید و کارایی وسایل می‌شود، بلکه از بروز حوادث و خطاهای پرهزینه جلوگیری می‌کند.
با پیاده‌سازی برنامه‌های منظم نگهداری، مستندسازی دقیق، آموزش مستمر کارکنان و پایبندی به استانداردهای بین‌المللی، می‌توان محیطی ایمن، کارآمد و قابل اعتماد در آزمایشگاه ایجاد کرد.